Temel İslam Bilimleri ve Ahlak İlmi İlişkisi
Mehmet Görmez
İDE AKADEMİ 2020-2021 | DERS NOTLARI | 01 Mart 2021
Ahlak İlmi
- Modern zamanlarda ahlakın müstakil bir ilim olup olmadığı hususu çokça tartışılmaktadır. Öncelikle eğer ahlak müstakil bir ilim ise Temel İslam Bilimleri içerisindeki konumu neresidir? İkinci olarak konusu, gayesi, kavramları, kuramları, yöntemi ve metodolojisi belirlenmiş müstakil bir ilim olarak ahlak, İslam düşüncesi içerisinde ne zaman teşekkül etmiştir? Üçüncü soru ise ahlak ilmi ilimler tasnifinde şer'i ilimler mi yoksa felsefi ilimler çatısı altında mı zikredilmelidir? Dördüncü olarak çoğunluğun iddia ettiği gibi kelam; nazarî ahlak, fıkıh; amelî ahlak, tasavvuf; derunî ahlak mıdır ve ahlak daha çok bu üç ilmin içinde mi gelişmiştir? Son olarak ise eğer ahlak müstakil bir ilim ise diğer Temel İslam bilimleri ile ilişkisi nedir? Hangi açılardan o ilimlerin bir parçasıdır ve hangi açılardan onlardan ayrılır? Aralarındaki ilişki nasıl gelişmiştir? Bu sorular ahlak ilmi ile ilgili önemli sorulardır.
- İslami ilimlerin teşekkül sürecinde, hicri II. asra kadar ahlak ilmi müstakil bir ilim olarak İslam literatürü içerisinde mevcut değildir.
- Ahlakın tanımı, konumu, çerçevesi, nazari ve ameli boyutu, literatürü oluşmuş şekilde müstakil bir ilim haline gelmesi hicri III. asra tekabül etmektedir.
AHLAK İLMİNİN TEMEL İSLAM BİLİMLERİ İLE İLİŞKİSİ
- İslami ilimlerin oluşum sürecinde ahlak ilmini müstakil bir ilim olarak göremiyoruz ancak ahlak aslında bütün ilimlerin gayesi olarak hepsinin içinde varlığını sürdürmüştür.
Ahlak-Hadis İlişkisi
- İslami ilimlerin teşekkül süreçlerinde daha çok insan davranışlarının ahlaki kısımları üzerinde duran edep literatürü, hadis kitapları içerisinde müstakil Kitabu'l- Adap'lar, Edebu'l-Kâdî, Edebu'l-Mufti adlı literatürler içerisinde ahlak ilmine değinilmiştir. Hayır, ma’ruf, ihsan, hasene, istikamet, şer, münker, seyyie, fısk, zulüm, cehalet gibi bir kavramlar silsilesi vardır.
Ahlak-Fıkıh İlişkisi
- Ahlak, helal-haram kavramları içerisinde, nafile, mendup, müstehap davranışlar içerisinde; hikmet, amellerin esrarı, ibadetlerin gayesi, boyutları açısından fıkıh içerisinde de varlığını sürdürmüştür. Ahlak ve hukuk birbirinden ayrılmaz ve bir arada ele alınması gerekir. Hukuk, ahlaktan yücedir zannedilir ancak hukuk, ahlakın en alt mertebesidir.
- Taha Abdurrahman الاخلاق عقل الاحكام'' Ahlak, ahkâmın aklıdır diyerek ahkâmın en büyük gayesi olarak ahlakı nitelemiştir. Kelam, fıkh-ı ekber olduğu gibi fıkhın vicdani ve ahlaki boyutu da içindedir.
Ahlak-Usul-i Fıkıh İlişkisi
- Usul-i fıkıh içerisinde istihsan, maslahat, sedd-i zeria, örf hatta haber nazariyesi içinde ravilerin şartlarını belirlemede, cerh ve tadil yaparken hadislerin sıhhatini araştırmada gizlenmiş bir ahlak vardır.
Ahlak-Tefsir İlişkisi
- Tefsir içerisinde ahkâm ayetleri geleneği olduğu gibi bir de ahlak ayetleri geleneği bulunmaktadır.
Ahlak-Kelam İlişkisi
- Ahlak ilminin fayda-zarar, hayır-şer, tayyib ve habis, münker ve maruf değerler gibi kavramlar bakımından ilişkide olduğu önemli bir ilim de kelamdır. Ahlak, kelam içerisinde de özellikle hüsün-kubuh tartışmalarında, kötülük probleminde, iyiyi ve doğruyu belirleme noktasında aklın fonksiyonu, irade ve özgürlük meselesinde de varlığını devam ettirmiştir.
- Kadı Abdulcebbar ve Bâkıllâni ahlakı, edebi ve felsefi açıdan ele almış ve fıtri ahlak ile kesbi ahlakı birbirinden ayırmışlardır. Erdem ve rezilet üzerinde durarak ahlak ilmi, kelam ilminin önemli bir parçası olmuştur. Kelam ilminin temellerini yok ederek bir İslam ahlakı inşa etmemiz mümkün değildir.
Ahlak-Tasavvuf İlişkisi
- Tasavvuf geç oluşmuş bir ilim olsa da zühd literatürü içerisinde ahlak mevcuttur. Ahlak, tasavvuf içinde tezkiye kavramı ile varlığını sürdürmüştür. Tasavvuf bir ilim olarak ele alındığında denilebilir ki ahlak, tasavvufun yegâne gayesidir. Ahlak, fıkh-ı bâtındır, insanın iç dünyasının fıkhıdır, ihsan mertebesidir. İmanın ihsan derecesidir. Tezkiye kavramı burada çok önemlidir.
Ahlak- İslam Felsefesi İlişkisi
- İslam felsefesi de ahlakın ilgili olduğu en önemli ilim dallarından biridir. İlk filozoflara baktığımızda Kindi, Ebubekir Râzi, Farabi, İbn Bâcce, İbn Tufeyl, İbn Miskeveyh, İbn Sina, İbn Rüşd, Tûsi, Celaleddin Devvâni ve bütün filozoflar ahlakı pratik felsefe olarak ele almıştır. İslam felsefesi ile ahlak felsefesi birbirinden asla ayrı olamaz. Bilhassa Farabi, ahlakı ilmu'l medeni kısmında ele alır.
İlimler Tasnifinde Ahlak İlminin Yeri
- İlimler tasnifi literatürlerine baktığımızda ahlak ilminin sınıflandırıldığı iki ekol görmekteyiz. İlk olarak ahlakı, felsefi ilimler içerisinde müstakil bir ilim olarak değerlendirenler vardır. İkinci olarak ise ahlakı şer'i ilimler içerisinde müstakil olarak temellendirenler bulunmaktadır.
- Aristoteles'in, Eflatun'un yolundan giden Kindi'den Sühreverdi'ye, İbn Sina'dan Razi'ye, Farabi'den Tusi'ye, Beyzavi'den İbnu'l-Ekfani'ye, İbn Miskeveyh'ten Davudî Kayseri ve Taşköprülüzade'ye kadar ilimler tasnifi ile ilgili eserlerin tamamında müstakil bir ahlak ilminden bahsedilir.
- Ahlak ilmi tüm bu eserlerde üç bölümden ibarettir; Tedbiru'n-Nefs, Tedbiru'l- Menzil ve Tedbiru'l-Mudun.
- Tedbiru'n-Nufus, nefislerin terbiyesidir ve daha çok karakter inşasıdır. İnsanın fıtratından hareketle ahlakı bir karakter haline getirme üzerinde duran ahlakın bireysel boyutudur.
- Tedbiru'l- Menzil, ev idaresi olarak çevirisi yapılıyor ancak ailedeki ahlakı, insanlar arasındaki toplumsal ilişkileri, siyaset ve iktisadın ahlaki boyutunu ele alan bölümdür.
- Tedbiru'l-Mudun ise Farabi'nin el-Medînetü’l-Fâdıla adlı eserinde olduğu gibi şehirlerin idaresi, genel olarak ülkelerin idaresi ve ahlak meselesini ele alır.
- İlimler tasnifinde ahlakı, ameli hikmet olarak ele alanlardan Fahreddin Râzi, Şerhu Uyunu'l-Hikme, Camiu'l Ulum ve Hadikatu'l-Envar adlı eserlerinde bu üçlü tasnifi yapar ve bu tasnifin Yunan'dan alındığını dile getirir.
- F. Razi, el-Usul-u Zahiri üzerinde, insanın karakteri, huyları, nefsin hayvani ve insani güçleri, kötülük problemi, el-usulu'l-müşkile denilen değerler çatıştığında nasıl hareket edilmesi gerektiği meseleleri üzerinde durmuştur. Razi'nin eserlerinde ahlak ilminin birçok boyutunu mütekâmil manada bulmak mümkündür.
- Beyzavi Tarifatu'l Ulum adlı eserinde ahlakı, ameli hikmet olarak ele almıştır. İbnu'l-Ekfani İrşadu'l-Kâsıd'da ahlakı müstakil olarak ele almıştır. İbn Miskeveyh el-Fevzu'l-Esrar'da, Davudi Kayseri Tıbbu'r-Ruhani'de ele almıştır. Tıbbu'l-Ebdan ve Tıbbu'l Ruhani arasında ahlak; tıbb-ı'ruhani'dir.
- Ahlak ilmi psikoloji ilmini de içerecek şekilde ele alınmıştır. Taşköprülüzade Miftahu's-Saade'de bu ilmi ele almıştır. Ahlak ilmine fıkıh ve kelam ile beraber şer'i ilimler içerisinde yer veren eserlerde bu üçlü tasnifi kullanmışlardır.
- Gazali'nin Mizanu'l Amel adlı eseri müthiş bir ahlak normları kitabıdır. O, İhya eserinde ise fıkıh nasıl ahlak ilmine dönüştürülebilir konusu üzerinde durmaktadır. Molla Hüsrev'den Hadimi'ye özellikle İz b. Abdisselam, Molla Lütfi ve Molla Fenari'ye kadar pek çok âlim ahlak ilmine şer'i ilimler içerisinde yer vermişlerdir.
- Ahlak ilmini müstakil bir ilim olarak kabul edip diğer İslam ilimleriyle ilişkilerini ele aldığımızda ilimlerin her biriyle yakından ilişkisi olduğunu görmekteyiz.
Hazırlayan: Fatıma Nur Demir
Temel İslam Bilimleri ve Ahlak İlmi İlişkisi